Jump to content

Պյոտր Սիմոն Պալլաս

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Պյոտր Սիմոն Պալլաս
գերմ.՝ Peter Simon Pallas
Ծնվել էսեպտեմբերի 22, 1741(1741-09-22)[1][2][3][…] կամ սեպտեմբերի 22 (հոկտեմբերի 3), 1741[4]
ԾննդավայրԲեռլին, Պրուսիայի թագավորություն[5]
Մահացել էսեպտեմբերի 8, 1811(1811-09-08)[1][2][3][…] (69 տարեկան) կամ սեպտեմբերի 8 (20), 1811[4] (69 տարեկան)
Մահվան վայրԲեռլին, Պրուսիայի թագավորություն[5]
Քաղաքացիություն Պրուսիայի թագավորություն և  Ռուսական կայսրություն
ԿրթությունԼեյդենի համալսարան, Հալլե-Վիտենբերգի համալսարան և Գյոթինգենի համալսարան
Մասնագիտությունճանապարհորդ հետազոտող, կենդանաբան, թռչնաբան, կենսաբան, բուսաբան, աշխարհագրագետ, արաքնոլոգ, միջատաբան և բժիշկ
ՈւսուցիչSimon Pallas?
ԱշակերտներVasily Zuyev? և Nikita Petrovitch Sokolov?
ԱշխատավայրՌուսաստան, Սանկտ Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիա և Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիա
ԱնդամակցությունԼոնդոնի թագավորական ընկերություն, Շվեդիայի թագավորական գիտությունների ակադեմիա, Բավարիական գիտությունների ակադեմիա, Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիա, Նիդերլանդական արվեստների և գիտությունների թագավորական ակադեմիա, Շվեդիայի բանահյուսության, պատմության և հնավաճառության թագավորական ակադեմիա, Լեոպոլդինա և Իտալիայի գիտությունների ազգային ակադեմիա
ԶավակներAlbertine von Wimpffen (Pallas)?
Ծնողներհայր՝ Simon Pallas?
Պարգևներ
Ստորագրություն
Изображение автографа

Պյոտր Սիմոն Պալլաս[6][7] (գերմ.՝ Peter Simon Pállas[8], սեպտեմբերի 22, 1741(1741-09-22)[1][2][3][…] կամ սեպտեմբերի 22 (հոկտեմբերի 3), 1741[4], Բեռլին, Պրուսիայի թագավորություն[5] - սեպտեմբերի 8, 1811(1811-09-08)[1][2][3][…] կամ սեպտեմբերի 8 (20), 1811[4], Բեռլին, Պրուսիայի թագավորություն[5]), գերմանացի և ռուս գիտնական հանրագիտարանագետ, բնագիտական փորձարկող և ռուսական ծառայության ճանապարհորդ (1767-1810 թվականներ)։

Պյոտեր Պալլասը հայտնի դարձավ Սիբիր և Հարավային Ռուսաստան կատարած իր գիտարշավներով, նշանակալի ներդրում ունեցավ կենսաբանության, աշխարհագրության, ազգագրության, երկրաբանության և բանասիրության ձևավորման և զարգացման գործում, կենսաաշխարհագրության և էկոլոգիայի հիմնադիրներից է[7]։ «Պալլաս Պիտեր Սայմոնը, բոլոր երկրների և ժամանակների ամենաակնառու բնագետներից մեկն է…» - «Ռուսական կենսագրական բառարանում» այսպես է սկսվում Ֆ. Պ. Քեպենի գիտնականի մասին իր կարծիքը[9]։ «... Ի ծնե գերմանացի, ծնունդով պրուսացի, ով իր ողջ կյանքը նվիրեց Ռուսաստանին... Պալլասն առանձնանում էր իր գիտական հետաքրքրությունների լայնությամբ, գիտական, խորը ստեղծագործելու փորձերով։ Դիտողական գիտություններում ընդհանրացումների որոնման ոլորտում, հսկայական աշխատունակությամբ և գիտական մեթոդի հավերժական տարրերի հստակ տիրապետմամբ։...», - ասել է Վ.Ի.Վերնադսկին[10]։

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծնվել է 1741 թվականի սեպտեմբերի 22-ին գերմանացի բժիշկ Սիմոն Պալասի[11] (1694-1770 թվականներ) ընտանիքում։ Մայրը՝ Սուսաննա Լիենարդը, սերում էր ֆրանսիական Մեց քաղաքի գաղթականների բողոքական հին ընտանիքից։ Պալլասն ուներ ավագ եղբայր և քույր[11]։ Դա լուսավորյալ միապետ Ֆրիդրիխ II-ի (Պրուսիայի թագավոր 1740-1786 թվականներ) կառավարման ժամանակն էր, ով վերակազմավորեց Պրուսիայի գիտությունների ակադեմիան։

Կրթություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հոր կամքով նա ստացել է իր ժամանակի համար գերազանց տնային՝ հիմնականում հումանիտար կրթություն[12]։ Մինչև 1754 թվականը Պալլասին դասավանդում էր միայնակ, չափազանց խիստ և դաժան ուսուցիչը[13], բայց, չնայած անարդար վերաբերմունքին, տղան տիրապետեց լատիներենին, անգլերենին, ֆրանսերենին և իր մայրենի գերմաներենին և սովորեց հունարենի հիմունքները[12]։ Նա լավ գիտեր դասական հռոմեական պոեզիան, գերազանց տիրապետում էր գրավոր գերմաներենին (ինչը հազվադեպ էր այն ժամանակվա բեռլինյան միջավայրում)[12]։

1754-1758 թվականներին նա դասախոսությունների է հաճախել Բեռլինի Բժշկական-վիրաբուժական քոլեջում, որտեղ սովորել է անատոմիա, ֆիզիոլոգիա, մանկաբարձություն, վիրաբուժություն և դրանց հետ մեկտեղ՝ բուսաբանություն և կենդանաբանություն։ Պալլասի ուսուցիչներն էին Յոհան Գոթլիբը, Յոհան Մեքել ավագը, Յոհան Շպրյոգելը և նրա վիրաբուժության պրոֆեսոր հայրը[11]։ Բեռլինում անատոմիայի դասընթացն ավարտելուց հետո՝ 1758 թվականի աշնանը, նա շարունակեց իր բնական գիտական կրթությունը Հալլեի համալսարանում՝ Յոհան Սեգների մոտ, այնուհետև՝ Գյոթինգենի համալսարանում՝ Ալբրեխտ ֆոն Հալերի մոտ[11]։ 1760 թվականի հուլիսին նա տեղափոխվեց Լեյդենի համալսարան և մի քանի ամիս անց պաշտպանեց իր դոկտորական ատենախոսությունը բժշկության ոլորտում մարդկանց և որոշ կենդանիների աղիքային որդերի վերաբերյալ[9] (-«Օրգանիզմների ներսում ապրող վնասատուների մասին»), որը խստորեն քննադատում էր Լիննեուսի տեսակետները անողնաշարավորների տաքսոնոմիայի վերաբերյալ[11]։ Այնուհետև Պալլասը, որի 19 տարին նոր էր լրացել, կարգի էր բերում Լեյդենի բնական պատմության հավաքածուները և այցելում Անգլիա՝ ուսումնասիրելու բուսաբանական և կենդանաբանական հավաքածուները։ Մինչդեռ հայրը նրա համար վիրաբույժի պաշտոն էր գտել գործող բանակում Յոթամյա պատերազմի հոլանդական թատերաբեմում[11]։ 1762 թվականին նա վերադարձավ Բեռլին և արդեն գնաց զորքեր, բայց Պրուսիան արդեն հաշտություն էր կնքել Ռուսաստանի հետ և կարողացավ շարունակել իր կենսաբանական փորձերը՝ ի դժգոհություն իր հոր, ով ցանկանում էր տեսնել իր որդուն որպես պրակտիկ բժիշկ[11]։

1763 թվականի ամռանը հոր թույլտվությամբ նա գնաց Հաագա[11] և այնտեղ անցկացրեց երեք տարի[11]։ Հոլանդիայում գիտնականն ընտրվել է որպես Լոնդոնի թագավորական ընկերության և բնագետների հռոմեական ակադեմիայի անդամ[14]։ Անգլիայում և Հոլանդիայում աշխատանքի արդյունքների հիման վրա հրատարակվել են գիտական աշխատություններ՝ «Զոոֆիտների ցուցակ» (լատին․՝ Elenchus zoophytorum, Հաագա, 1766 թվական) և «Կենդանաբանական խառնուրդ» (լատին․՝ Miscellanea zoologica, Հաագա, 1766)[15]։ Երկու աշխատություններն էլ նվիրված էին ստորին կենդանիների անատոմիային և տաքսոնոմիային և ներառում էին մի քանի նոր տեսակների նկարագրություններ այն ժամանակվա համար։ Էական փոփոխություններ է կատարել որդերի լիննեյան դասակարգման մեջ։ Պալլասը նաև լքեց «արարածների սանդուղքը» (որի գաղափարը գալիս է Արիստոտելից, բայց հատկապես տարածված էր բնագետների շրջանում 18-րդ դարում), արտահայտեց գաղափարներ օրգանական աշխարհի պատմական զարգացման մասին և առաջարկեց գրաֆիկորեն դասավորել հաջորդական կապերը։ Օրգանիզմների հիմնական տաքսոնոմիական խմբերից՝ տոհմածառի տեսքով՝ ճյուղերով[16]։ Այս աշխատանքների շնորհիվ, որոնք բացահայտեցին Պալլասի դիտարկումն ու խորաթափանցությունը, նա արագորեն հայտնի դարձավ եվրոպացի կենսաբանների շրջանում։ Կենդանիների դասակարգման նրա նոր համակարգը հետագայում գովաբանվեց Ժորժ Կյուվիեի կողմից։ Հետագայում, կենսաբանության մեջ էվոլյուցիայի գաղափարի հաստատմամբ, Պալլասի սխեման դարձավ սիստեմատիկայի հիմքը։ Հոլանդիայից Պ. Ս. Պալլասը ծրագրում էր մեկնել Հարավային Աֆրիկա և Հարավային և Հարավարևելյան Ասիա, բայց հոր պնդմամբ նա չկատարեց այդ ծրագրերը. 1766 թվականին նա նորից վերադարձավ Բեռլին, որտեղ սկսեց աշխատել «Կենդանաբանական խուրձ»-ի վրա (լատին․՝ Spicilegia zoologica, Բեռլին, 1767-1804 թվականներ, 2 հատորով)[17]։

1768-1774 թվականների ռուսական արշավախմբերը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արշավախմբի երթուղիները 18-րդ դարի վերջի քարտեզի վրա:Պ. Ս. Պալասի տեղաշարժը ըստ տարիների

1766 թվականի դեկտեմբերի 22-ին Սանկտ Պետերբուրգի գիտությունների և արվեստի կայսերական ակադեմիան ընտրեց Պ. Ս. Պալլասին որպես իր իսկական անդամ և բնական պատմության պրոֆեսոր։ Սկզբում նա հրաժարվեց, բայց 1767 թվականի ապրիլին համաձայնեց, և 1767 թվականի ապրիլի 23-ին հաստատվեց նրա ընտրությունը որպես ակադեմիայի անդամ[9]։ 1767 թվականի հուլիսի 30-ին 26 տարեկան հասակում, որն արդեն ունի դոկտորական աստիճան, պրոֆեսորի կոչում և ճանաչում Եվրոպայում, Պալլասն իր ընտանիքի (երիտասարդ կնոջ և երիտասարդ դստեր հետ) հետ ժամանեց Ռուսաստան՝ աշխատելու որպես Սանկտ Պետերբուրգի Գիտությունների ակադեմիայի համհարզ և կոլեգիայի ասեսոր։ Ակադեմիայից նա իրավունք ուներ ստանալ տարեկան 800 ռուբլի աշխատավարձ, որն այն ժամանակ բարձր աշխատավարձ էր։

Եկատիրինա II-ն ակտիվորեն հետաքրքրված էր իր կայսրության կառուցվածքով ու հարստությամբ, և երկրի աշխարհագրական, հանքաբանական, կենդանական և բուսական ռեսուրսների, ինչպես նաև դրա առանձին շրջանների սոցիալ-տնտեսական, պատմական ու ազգագրական առանձնահատկությունների համապարփակ ուսումնասիրության գաղափարն առաջացավ Վոլգայով Տվերից Սիմբիրսկ սեփական ճանապարհորդությունից հետո 1767 թվականին (նման գիտարշավի մասին երազում էր Լոմոնոսովը)։ Շուտով նրա հրամանով սկսվեցին նոր՝ «աստղագիտական» և «ֆիզիկական»[18] արշավախմբեր կազմակերպվել։ Վեց աստղագիտական թիմերի խնդիրն էր հաշվարկել արեգակնային պարալաքսը 1769 թվականի հուլիսին Վեներայի Արեգակի սկավառակի միջով անցնելու ժամանակ (այդպիսով հնարավոր եղավ ավելի ճշգրիտ որոշել Երկրի և Արեգակի միջև հեռավորությունը)։ Ի սկզբանե նախատեսվում էր, որ Պալլասը կմասնակցի աստղագիտական արշավախմբին դեպի Կամչատկա, սակայն հետագայում պլանները փոխվեցին[9]։

Ֆիզիկական ակադեմիական արշավախումբը բաղկացած էր հինգ փոքր ջոկատներից՝ երեքը դեպի Օրենբուրգ նահանգ և երկուսը՝ Աստրախանի նահանգ։ Արշավախմբի նախապատրաստական աշխատանքները տևեցին մեկ տարի՝ միայն 1768 թվականի հունիսին Պալասը և նրա ջոկատը ճանապարհին ընտանիքի ուղեկցությամբ հեռացան Պետերբուրգից։ Պալասը գլխավորել է հիմնական ջոկատը (Օրենբուրգի արշավախմբի 1-ին ջոկատը) 1768 թվականի հունիսի 21-ից մինչև 1774 թվականի հունիսի 30-ը։ Ջոկատում ընդգրկված էին նաև կապիտան Ն.Պ. Ռիչկովը, ավագ դպրոցի աշակերտները (որոնցից երկուսը հետագայում իրենք դարձան ակադեմիկոսներ) Ն.Պ. Սոկոլովը, Վ.Ֆ. Զուևը և Անտոն Վալտերը, նկարիչ Նիկոլայ Դմիտրիևը և խրտվիլակ Պավել Շումսկին:Ջոկատը եղել է կենտրոնական նահանգներում, Վոլգայի շրջանի շրջաններում, Կասպից ցածրադիր գոտում, Ուրալում, Արևմտյան Սիբիրում, Ալթայում, Բայկալում և Անդրբայկալիայում։ Մյուս ջոկատները ղեկավարել են ակադեմիկոսներ՝ պրոֆեսոր Ի. Պ. Ֆալկ, Ի. Գ. Գեորգի, Ի. Ի. Լեպխին (Օրենբուրգի նահանգում), Ս. Գ. Գմելին (մահացել է Դաղստանում ՝ գերի ընկնելով լեռնաշխարհին) և Ի. Ա. Գյուլդենշտեդտ (Աստրախանի նահանգում):[19]

Հետազոտական ծրագրի ընդհանուր ցուցումներում հանձնարարվել է.

«Ուսումնասիրել ջրերի, հողերի հատկությունները, հողի մշակման եղանակները, գյուղատնտեսության վիճակը, մարդկանց և կենդանիների ընդհանուր հիվանդությունները և գտնել դրանց բուժման ու կանխարգելման միջոցներ, ուսումնասիրել մեղվաբուծությունը, շերամապահությունը, անասնապահությունը, հատկապես ոչխարաբուծությունը։ Այնուհետև ուշադրություն դարձրել հանքային հարստությանը և հանքային ջրերին, յուրաքանչյուր գավառի արվեստներին, արհեստներին, բույսերին, կենդանիներին, լեռների ձևին և ինտերիերին և, վերջապես, բնական պատմության բոլոր ճյուղերին… աշխարհագրական և օդերևութաբանական դիտարկումները, աստղագիտականորեն որոշում են հիմնական տարածքների դիրքը և հավաքում են այն ամենը, ինչ վերաբերում է բարքերին, սովորույթներին, հավատալիքներին, լեգենդներին, հուշարձաններին և տարբեր հնություններին»[20]

Փայտե մկան (Sicista betulina) նկարը Պ. Ս. Պալլասի «Չորսոտանիների նոր տեսակներ» գրքից (լատ.) (1778-1779 թվականներ), Նիչմանի և Նուսբիգելի (I. Nussbiegel) կատարմամբ:

Ընդհանրապես, Եկատերինայի ժամանակաշրջանի բնագիտական արշավախմբերն ընդգրկում էին Ռուսաստանի հսկայական տարածքը՝ հյուսիսում Բարենցի ծովից և հարավից մինչև Սև (Հյուսիսային Կովկաս և Ղրիմ) և Կասպից ծովեր (մինչև Պարսկաստանի սահմանները) և հարավից:Բալթիկ ծով (Ռիգա) արևմուտքում մինչև Անդրբայկալիա (մինչև Չինաստանի սահմանները) արևելքում։

Առաջին տարում Պալլասի ջոկատի երթուղին անցնում էր Սանկտ Պետերբուրգ-Մեծ Նովգորոդ-Տվեր-Կլին-Մոսկվա-Վլադիմիր-Կասիմով-Մուրոմ-Արզամաս-Պենզա - Սիմբիրսկ - Սամարա - Ստավրոպոլ (այժմ Տոլյատի) -Սիմբիրսկ քաղաքներով։ Առաջին ձմեռը արշավախումբն անցկացրել է Սիմբիրսկում։1769 թվականի մարտին Պալլասը և մի ջոկատ գնացին Ստավրոպոլ-Վոլգայով (Տոլյատի) Սամարա, այնուհետև Սիզրան և Սերնի Գորոդոկ (այժմ՝ Սերնովոդսկ )։ Ճանապարհորդելով Սոկ և Վոլգա գետերի երկայնքով, նա հայտնաբերեց բիտումային կրաքարի հանքավայրեր, որոնք հետագայում նպաստեցին ասֆալտի հանքավայրերի հայտնաբերմանը (Պերվոմայսկի ասֆալտի գործարանը գործել է մինչև 1961 թվականը) և նավթը Վոլգայում:«Ճամփորդություն դեպի ռուսական պետության տարբեր գավառներ» գրքում նա գրում է «նավթաղբյուրի» մասին, և այս աղբյուրի յուղը տեղացի գյուղացիներն օգտագործում էին խեժի փոխարեն կամ սայլերի անիվները յուղելու համար։ Վերադառնալով Սամարա՝ նա Բորսկով (այժմ՝ Սամարայի մարզի Բորսկոյե գյուղով) շարժվեց Օրենբուրգ, այնուհետև Յայիցկի քաղաք (այժմ՝ Ուրալսկ ), այնուհետև Ուրալ գետի երկայնքով հասավ Գուրև, այնուհետև, տափաստանով, Ուֆա, որտեղ։ Նա մնաց մինչև 1770 թվական Ձմռանը Ուֆայում Պալլասը ավարտեց իր ճանապարհորդության նկարագրության առաջին հատորը՝ («Ճանապարհորդություն ռուսական պետության տարբեր գավառներով»), որը հաջորդ տարի՝ 1771 թվականին, լույս է տեսել Սանկտ Պետերբուրգում[9]։

1770 թվականի մայիսին Պալլասը հեռացավ Ուֆայից։ Նա ամառը նվիրեց Ուրալյան լեռների ուսումնասիրությանը, տեղի բնակիչներից նա իմացավ, որ կա չսառչող աղբյուր Կուրգազակ, որը հոսում է Յուրյուզան, այնուհետև ուղղվեց դեպի այրվող լեռը՝ բաշկիրներից սովորելով եզակի բնական երկրաջերմային երևույթների մասին։ «Յանգան-Տաու» լեռը (բաշ. «Յանգանտաու» - «այրվող լեռ»), որը նա նկարագրել է իր օրագրում 1770 թվականի մայիսի 26-ին. արևի դեմ, որին անհնար է դիպչել ձեռքով, բայց կեղևը կամ չոր չիպսերը, որոնք մեկ րոպե նետվում են այնտեղ, դրանք վառվում են բոցով, վատ եղանակին և մութ գիշերներին թվում է բարակ կարմիր բոց կամ կրակի գնդակ մի քանի արշին բարձր...»։

Եղել է Եկատերինբուրգում, այցելել է տեղի հանքարդյունաբերական գործարաններ։ Նրան է պատկանում Վոլգայի և Օբի ավազանները միացնելու առաջին հայտնի գաղափարը (տե՛ս Տրանսուրալ ջրային ճանապարհ)։ Եղել է Տուրա գետի վրա։ Ձմռանը կանգ առավ Չելյաբինսկում։ Արդեն ձմռանը ճանապարհորդեց Տոբոլսկ և Տյումեն, հետո վերադարձավ Չելյաբինսկ։ 1771 թվականի ապրիլին Պալլասը և նրա ջոկատը լքեցին Չելյաբինսկը և մայիսին հասան Օմսկ։ Ալթայով արշավախումբը հասավ Տոմսկ[9]։

Նկար Կաղապար: Bt-ruslat Պ. Ս. Պալլասի-ի "Zoographia rosso-asiatica" գրքից (լատ.) (1811 թվական), կատարվել է Կ. Գ. Գ. Geisler-ի կողմից:

Պ. Ս. Պալլասը և նրա ջոկատը 1772 թվականի ձմեռը անց են կացրել Կրասնոյարսկում։ Ձմռանը նա պատրաստեց իր աշխատության երկրորդ հատորը։ Գիտությունների ակադեմիայի քարտուղար Յոհան Ալբրեխտ Էյլերին ուղղված նրա նամակներից երևում է, որ նա մտադիր էր շարունակել իր ճանապարհորդությունը դեպի Չինաստան, բայց ստիպված է եղել հրաժարվել այդ ծրագրից՝ առողջության վատթարացման պատճառով։ Պալասը նաև բողոքել է Էյլերին, որ 1771 թվականի ճանապարհորդությունը անհաջողությունների և անախորժությունների շարունակական շարան էր։ Յոհան Պիտեր Ֆոլկին ուղղված նամակում Պալլասը գրում է, որ կորցրել է հետագա ճանապարհորդության բոլոր ցանկությունները և իրեն զգում է սիբիրյան աքսորյալ... Բարեբախտաբար, Պալլասի առողջությունը բարելավվեց, և ակադեմիկոս Յոհան Գոտլիբ Գեորգին եկավ Կրասնոյարսկ[9]։

1772 թվականի մարտին Պ.Ս. Պալլասը և նրա ջոկատը հեռացան Կրասնոյարսկից։ Իրկուտսկով Բայկալ լճի սառույցով նրանք հասան Սելենգինսկ (այժմ ՝ Նովոսելենգինսկ ), այնուհետև՝ Կյախտա։ Սելենգինսկ վերադառնալուց հետո նա այցելեց Դաուրիա։ Սելենգինսկով և Իրկուտսկով նա վերադարձավ Կրասնոյարսկ, որտեղ մնաց մինչև 1773 թվականի հունվարը, որից հետո հետադարձ ճանապարհով մեկնեց դեպի Ռուսաստանի եվրոպական մաս։ Ընթացավ Տոմսկով, Տարայով, Սարապուլով և Կազանով։ Սեպտեմբերին նա կանգ առավ Ցարիցինում (այժմ ՝ Վոլգոգրադ), որտեղ մնաց մինչև հաջորդ տարվա գարուն։ Ձմռանը նա մի քանի ճամփորդություններ է կատարել, այդ թվում՝ այցելել Աստրախան[9]։

Պ.Ս.Պալլասը Մոսկվայի միջոցով վերադարձել է Սանկտ Պետերբուրգ 1774 թվականի հուլիսի 30-ին[9][21]։

Ընդհանուր առմամբ, Պալլասի ջոկատի երթուղին կազմել է 27 264 մղոն (մոտ 29 085 կմ ), որից 6000 մղոնը (մոտ 6400 կմ) կատարել են Վ.Ֆ. Զուևը և Ն.Պ. Սոկոլովը։ Իր մասշտաբով և բարդությամբ նման էքսպեդիցիոն նախագիծն այսօր էլ դժվար իրագործելի կթվա։ Երկարատև ճանապարհորդությունը կապված էր մեծ դժվարությունների հետ և պահանջում էր ահռելի ջանքեր, ավելին, Պալլասին բախվում էր կտրուկ մայրցամաքային կլիման, որն անսովոր էր նրա համար։ Ինչպես նշում է ինքը՝ Պ.Ս. Պալլասը, իր ճանապարհորդության նկարագրության վերջում, նա հյուծված մարմնով և ճերմակած մազերով վերադարձավ մայրաքաղաք իր կյանքի երեսուներորդ տարում։ Ճանապարհորդության ընթացքում նա բազմիցս հիվանդացել է, սառել է կրունկները և ունեցել է աչքերի խրոնիկ բորբոքում[9]։ Նրանք ստիպված էին գիշերել լքված ձմեռային տնակներում, բլինդաժներում, երբեմն էլ՝ բաց երկնքի տակ։ Ճանապարհները շատ դժվարություններ էին առաջացնում, և դժվար էր լավ ձիեր ձեռք բերելը։ Ձմռանը սահնակներով էին նստում, իսկ ամռանը՝ սայլերով ու նավակներով։ Կային նաև անհանգիստ շրջաններ, որտեղ վերջերս Ռուսաստանի մաս դարձած քոչվորները չէին խուսափում կողոպուտից և կողոպուտից։

Արշավախմբի արդյունքները

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պալլասի արշավախմբի գիտական արդյունքները գերազանցեցին բոլոր սպասելիքները։ Եզակի նյութեր են հավաքվել կենդանաբանության, բուսաբանության, պալեոնտոլոգիայի, երկրաբանության, ֆիզիկական աշխարհագրության, տնտեսագիտության, պատմության, ազգագրության, Ռուսաստանի ժողովուրդների մշակույթի և կյանքի վերաբերյալ։ Այս ճամփորդության ընթացքում հավաքված հավաքածուները ուղարկվել են Սանկտ Պետերբուրգ և հիմք են հանդիսացել ակադեմիկոս Կունստկամերայի հավաքածուների համար, որոնցից շատերը մինչ օրս պահվում են Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի թանգարաններում, իսկ որոշները հայտնվել են համալսարանում Բեռլին։ Նրա ճամփորդությունների ընթացքում հավաքված աշխարհագրական, երկրաբանական, բուսաբանական, կենդանաբանական, ազգագրական և այլ նյութերը հետագայում մշակվել են Պալլասի կողմից։

Կրասնոյասկի մարզում 1722 թվականին Պ․ Ս․ Պալասին ցույց են տվել 680 կիլոգրամանոց երկաթի և քարի բլոկը, որը ճանապարհորդի հրամանով ուղարկել է Սանկտ Պետերբուրգև այժմ զարդարում է․[22] Գիտությունների ակադեմիայի ակադեմիկոս Ա․ Է․ Ֆերսմանի անվան հանքաբանական թանգարանի երկնաքարերի բաժինը։ Սա՝ Ռուսաստանում ամենամեծ երկաթ-նիկելային երկնաքարն է(պալազիտ), կոչվում է «Պալասի երկաթ» (կամ«Կրասնոյարսկ»)[23]․

Արշավախմբի ընթացքում Պ.Ս. Պալասը հայտնաբերել և նկարագրել է կաթնասունների, թռչունների, ձկների, միջատների և այլ կենդանիների բազմաթիվ նոր տեսակներ, այդ թվում՝ նշտարակը, որը նա շփոթել է փափկամարմինի հետ։ Նա նաև ուսումնասիրել է գոմեշի, մամոնտի և բրդոտ ռնգեղջյուրի մնացորդները։

Ճանապարհորդությունն ուներ նաև հսկայական գործնական նշանակություն։ Այն տեղեկատվություն էր տրամադրում Արևելյան Սիբիրի և Ալթայի եզակի բնական ռեսուրսների մասին, որոնք մինչ այդ գրեթե անհայտ էին։ Պալլասը խոսեց նաև այնտեղ ապրող ժողովուրդների կարիքների մասին։ Ժամանակակից գիտության համար այն փաստը, որ Պալլասը նկարագրել է Ռուսաստանի շրջանները, նրա դաշտերը, տափաստանները, անտառները, գետերը, լճերը և լեռները, երբ դրանք գործնականում դեռ չէին զգացել մարդու «փոխակերպող» ազդեցությունը և առատորեն բնակեցված էին կենդանիների տեսակներով, շատերը։ որոնցից անհետացել են, մի քանի տասնամյակի ընթացքում մնայուն արժեք ունի (օրինակ՝ վայրի թարպան ձին)[9]։

Պ. Ս. Պալլասի և նրա օգնականների գիտական սխրանքի արդյունքները նա ամփոփել է Սանկտ Պետերբուրգում լատիներեն, գերմաներեն և ռուսերեն հրատարակված բազմաթիվ աշխատություններում, որոնք հետագայում թարգմանվել են անգլերեն Էդինբուրգում և Լոնդոնում, իսկ ֆրանսերեն՝ Փարիզում։

  • «Reise durch verschiedene Provinzen des Rußischen Reichs in den Jahren 1768-1773»(գերմ.), կամ «Ճանապարհորդություն ռուսական պետության տարբեր գավառներով», տպագրվել է նախ երեք հատորով գերմաներեն (Սանկտ Պետերբուրգ, 1771-1776), այնուհետև ռուսերեն (1773-1788), ֆրանսերեն (1788-1793) և անգլերեն (1802) լեզուներ, որոնցում Ռուսաստանի մասին բազմաթիվ տեղեկությունների շարքում տրված է նրա տարածքում ապրող ավելի քան 250 տեսակի կենդանիների զարմանալիորեն ճշգրիտ նկարագրությունը։
  • «Reise durch verschiedene Provinzen des Rußischen Reichs in den Jahren 1768-1773», կամ «Ճանապարհորդություն ռուսական պետության տարբեր գավառներով», տպագրվել է նախ երեք հատորով գերմաներեն (Սանկտ Պետերբուրգ, 1771-1776), այնուհետև ռուսերեն (1773-1788), ֆրանսերեն (1788-1793) և անգլերեն (1802) լեզուներ, որոնցում Ռուսաստանի մասին բազմաթիվ տեղեկությունների շարքում տրված է նրա տարածքում ապրող ավելի քան 250 տեսակի կենդանիների զարմանալիորեն ճշգրիտ նկարագրությունը։
  • «Sammlungen historischer Nachrichten über die Mongolischen Völkerschaften»(գերմ.) («Մոնղոլական ժողովուրդների մասին պատմական տեղեկությունների ժողովածուներ», Սանկտ Պետերբուրգ, 1776-1801)։
  • «Neue nordische Beiträge zur physikalischen und geographischen Erd- und Völkerbeschreibung, Naturgeschichte und Ökonomie» («Նոր հյուսիսային զեկույցներ հողի և ազգությունների ֆիզիկական և աշխարհագրական նկարագրության մասին», Սանկտ Պետերբուրգ և Լայպցիգ, 1781-1796, 7 հատորով) և այլն։

Այս աշխատությունները բարձր գնահատվեցին պ. Ս. Պալասի ժամանակակիցների կողմից և դարձան արժեքավոր և մանրամասն տեղեկատվության աղբյուր այն ժամանակվա Ռուսական կայսրության ռեսուրսների մասին Ռուսաստանի և այլ երկրների լուսավոր մարդկանց համար։

Հետագա գիտական աշխատանք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պ. Ս. Պալլաս-ի ուրվագիծը նկարիչ Ֆ. Անթինգի կողմից (1784 թվական)

1777 թվականին Պ ․Նա շարունակում է զբաղվել տարբեր ոլորտների հետազոտություններով։

1781 թվականին նա հրապարակեց «Ծանոթագրություններ երիզորդների մասին մարդկանց և կենդանիների» աշխատությունը, որտեղ Պ[21] մանրամասն նկարագրելով մակաբույծ ցեստոդների 21 տեսակներ՝ առաջարկռել են միջոցներ մակաբույծ որդերի՝հելմինտների դեմ պայքարելու համար։

1780-ական թվականներին նա քրտնաջան աշխատեց պատրաստել ռուսական բույսերի ընդհանուր ժողովածուն՝ Ֆլորա Ռոսիկա (Ռուսաստանի Ֆլորան)։ Ֆինանսների սղության պատճառով հնարավոր եղավ հրատարակել այս ծավալուն աշխատության միայն երկու հրատարակություն (1784 և 1788), որոնք պարունակում էին մոտ երեք հարյուր բույսերի տեսակների նկարագրություններ և զարմանալի նկարազարդումներ[9]։

1784 թվականին Եկատերինա II-ը հետաքրքրվեց գաղափարով աշխարհի բոլոր լեզուների միասնության մասին, սկսեց զբաղվել համեմատական լեզվաբանությամբ և այնուհետև իր ուսումնասիրության նյութերը տրամադրեց պատմաբան և լեզվաբան Գ.Լ.Հ. Բեքմայստեր (1730-1806)[24]։ 1785 թվականի ապրիլին Եկատերինա II-ը գրավեց Պալլասին այս աշխատանքով, ով կազմեց ծրագիր և հարցաթերթ Ռուսաստանի և ամբողջ աշխարհի ժողովուրդների լեզուների նյութերի և համեմատական վերլուծության համար։ Հարցաթերթիկն ուղարկվել է ոչ միայն Ռուսաստանի նահանգների ադմինիստրատորներին, այլև Եվրոպա, Չինաստան, Բրազիլիա և Հյուսիսային Ամերիկա, որտեղ նախագահ Ջորջ Վաշինգտոնը հանձնարարել է Միացյալ Նահանգների նահանգապետերին նյութեր հավաքել ռուս կայսրուհու գիտական ուսումնասիրությունների համար։ Ենթադրվում էր, որ այս հետազոտությունը կարող է «հանգեցնել մեկ պարզունակ լեզվի գոյության լուծմանը»։ Միևնույն ժամանակ, հատուկ ուշադրություն պետք է դարձվեր «ներքին Ասիայի» լեզուներին՝ այն տարածաշրջանին, որը Պալասը համարում էր մարդկային ցեղի ծագման կենտրոնը։

Ավարտելով ուսումնասիրությունը՝ Պ. Ս. Պալլասը Եկատերինա II-ի անունից հրատարակեց համեմատական բառարան երկու մասից (1787 - 1789 թվականներ), որում ներկայացված էին Ասիայի և Եվրոպայի ժողովուրդների ավելի քան 200 լեզուներ և բարբառներ, այդ թվում՝ 142 ասիական լեզուներ, 51 եվրոպական լեզուներ և հյուսիսի ժողովուրդների 50 լեզուներ։ Առաջին հատորը ներառում էր 273 հասկացություն՝ ազգակցական հարաբերություններ, կենդանիների անուններ, ընտանի կենդանիներ, թռչուններ, բնական երևույթներ և այլն։ Հատուկ «Լեքսիկոնում» ներկայացված էր 149 լեզու։ Երկրորդ հատորը պարունակում էր պարզ թվերի անուններ 222 լեզուներով։ 1790 - 1791 թվականներին բառարանը վերահրատարակվել է ընդլայնված ու սրբագրված տեսքով։ Նոր քառահատոր հրատարակությունը ներկայացնում էր 272 լեզու և բարբառ, որոնք ներառում էին նաև 30 աֆրիկյան և 23 ամերիկյան լեզուներ։ Եկատերինա II-ի առաջարկով բառարանի կառուցվածքը փոխվել է։ Ինչպես պարզ է դառնում նոր վերնագրից՝ «Բոլոր լեզուների և մակդիրների համեմատական բառարան, դասավորված այբբենական կարգով», դրանում աշխարհի տարբեր լեզուների բառերը դասավորվել են այբբենական կարգով։ Այս բառարանը կազմելիս օգտագործել է նաև նյութերը։

Չնայած աննախադեպ հայեցակարգին, Եկատերինա II-ի և Պալլասի լեզվական նախագիծն ուներ մի շարք թերություններ և որոշ ժամանակակիցների կողմից (օրինակ, պրոֆեսոր Քրիստիան Քրաուսը Քյոնիգսբերգից) գնահատվեց որպես հապճեպ և վատ մտածված ստեղծագործություն։ Հարցականի տակ է դրվել ոչ գրագետ ժողովուրդներից վերցված բառերի վերարտադրման ճշգրտությունը, կազմողները հաշվի չեն առել ոչ լեզուների աշխարհագրական դիրքը, ոչ էլ դրանց ծագումը։ Բոլոր օտար բառերը գրված էին ռուսերեն տառերով՝ շատ կոպիտ կերպով արտացոլելով իրական արտասանությունը։ Տվյալների հավաքագրումն իրականացվել է հապճեպ և առավել հաճախ ոչ մասնագետների կողմից, ինչի հետևանքով բառարանում բազմաթիվ սխալներ և աղավաղումներ են կատարվել բառերի հնչյունը փոխանցելու հարցում։ Սակայն քննադատությունն ինքնին նպաստեց դեռևս չծնված բանասիրական գիտության մեթոդի ձևավորմանը։

Որպես այն առանձնահատուկ հարգանքի դրսևորում, որը Եկատերինա II-ը ցուցաբերել է գիտնականի նկատմամբ այս ընթացքում, կարելի է համարել այն փաստը, որ նա իր թոռնիկներ Կոնստանտինին և Ալեքսանդրին՝ բնական գիտությունների դասավանդումը վստահել է Պալասին[21]։

Պալլասի տունը Սիմֆերոպոլում. Սալգիրկա այգի

Ամբողջովին անհասկանալի պատճառներով Պալլասը հեռացվեց գործից 1792 թվականին։ 1793 - 1794 թվականներին նա իր միջոցներով մեկնել է Ռուսաստանի հարավային նահանգներ՝ Սանկտ Պետերբուրգից Վոլգայի մարզ, Աստրախան, Կասպիական հարթավայր, Հյուսիսային Կովկաս, Ղրիմ և Ուկրաինա։ Այստեղ նա կլիմայաբանություն է սովորել Ռուսաստանի հարավում և Ղրիմում, որը վերջերս միացվել էր Ռուսաստանին։ Արշավախմբի կազմում ընդգրկված էր երիտասարդ նկարիչ Լայպցիգից Քրիստիան Գեյսլերը։ Ճանապարհորդության հենց սկզբում՝ 1793 թվականի փետրվարին, Կլյազմա գետն անցնելիս Պալլասը դուրս եկավ կառքից և կիսով չափ ընկավ սառույցի մեջ և ստիպված եղավ թաց հագուստով անցնել ևս 37 մղոն։ Սրա պատճառով նրա առողջությունը լիովին խարխլվեց, և նա ամբողջ կյանքում տառապեց նրսածությունից[9]։ Նա նկարագրել է իր ճանապարհորդությունը 1799 թվականին Լայպցիգում լույս տեսած «Ծանոթագրություններ 1793 և 1794 թվականներին ռուսական պետության հարավային կառավարիչների ճանապարհորդության մասին» գրքում[25]։

1796 թվականին Պ.Ս. Պալլասը ուղարկվեց Սիմֆերոպոլ, որտեղ կայսրուհին նրան շնորհեց Շուլյու կալվածքը՝ ընդարձակ կալվածքներ և տուն։ Ղրիմ գնալու ճանապարհին նա այցելել է Տուլա, Կուրսկ և Եկատերինոսլավ։ Հաստատվելով Ղրիմում՝ Պալլասը ուսումնասիրեց թերակղզու գրեթե ողջ հարավային ափը։ Իր կյանքի վերջին տարիներին, ի թիվս այլ բաների, Պալլասը զբաղվել է Ռուսաստանի կենդանական աշխարհի վերաբերյալ հիմնարար եռահատոր աշխատության պատրաստմամբ՝ («Ռուս-ասիական կենդանաբանություն»), որում ներկայացված էին ողնաշարավորների ավելի քան 900 տեսակ, այդ թվում՝ կաթնասունների 151 տեսակ, որոնցից մոտ 50-ը նոր տեսակներ էին։ Նյութի ընդարձակության և կենդանիների նկարագրության մանրակրկիտ ու բազմակողմանիության առումով նա երկար ժամանակ հավասարը չուներ։ Մինչև 20-րդ դարի սկիզբը գիրքը մնաց Ռուսաստանի կենդանական աշխարհի մասին գիտելիքների հիմնական աղբյուրը։ Առաջին հատորը պատրաստ էր արդեն 1806 թվականին, բայց տպագրությունն ու հրատարակումը քառորդ դար հետաձգվեց նկարիչ Գեյսլերի պատճառով, ով, մեկնելով Գերմանիա, շարեց այս գործի համար իր արած գծագրերի աղյուսակները։

1810 թվականի հունվարին Պ. Ս. Պալլասը դիմեց Գիտությունների ակադեմիա՝ անժամկետ Բեռլին արձակուրդի խնդրանքով, որտեղ նա կարող էր ավելի լավ վերահսկել իր գրքի համար գծագրերի պատրաստումը։ Մարտին վճարովի արձակուրդը թույլատրվեց, իսկ հունիսին, անցնելով Բրոդիի և Բրեսլաուի միջով, նա ժամանեց Բեռլին։ Այստեղ նա ապրեց պատվով ու հարգանքով ընդամենը մեկ տարի և, երբևէ չտեսնելով իր հիմնական աշխատանքը հրատարակված՝ մահացավ իր յոթանասունամյա տարեդարձից երկու շաբաթ առաջ՝ 1811 թվականի սեպտեմբերի 8-ին[9][21]։

Հուշարձան Պ.Ս. Պալլասը Բեռլինում (ընդհանուր տեսարան և խորաքանդակ մոտիկից): Լատիներեն մակագրության մեջ ասվում է. «Այստեղ ի վերջո հանգչում է Բեռլինի Պիտեր Սիմոն Պալասը, ասպետ, Սանկտ Պետերբուրգի ակադեմիկոս, ով բազմաթիվ հետազոտություններ է կատարել լքված երկրներում հանուն իրերի բնույթի: Ծնվել է 1741 թվականի սեպտեմբերի 22-ին։ Մահացել է 1811 թվականի սեպտեմբերի 8-ին։ Արձանագրությամբ հուշարձանը նրա հանձնարարությամբ կանգնեցվել է Բեռլինի և Սանկտ Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիայի կողմից 1854 թվականին»։

Պալլասի գիտական հետազոտությունների նշանակությունը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իր բազմաթիվ տպագիր աշխատանքներում (բոլորն էլ ավելի քան 170[26]) Պալլասը հանդես է գալիս որպես ճանապարհորդ, կենդանաբան, բուսաբան, պալեոնտոլոգ, հանքաբան, երկրաբան, տեղագրագետ, աշխարհագրագետ, բժիշկ, էթնոլոգ, հնագետ, բանասեր, նույնիսկ ֆերմեր և տեխնոլոգ։ Չնայած մասնագիտությունների նման բազմազանությանը, նա մակերեսային գիտնական չէր, բայց իսկական հանրագիտարան էր։

Բուսաբանության ոլորտում, բացի «Ռուսաստանի ֆլորա» աշխատությունից, Պալլասը մենագրություններ ունի ստրագալուսի, սոլյանկայի և այլ բույսերի վերաբերյալ։

Թե որքան լուրջ և խորն էին նրա պատկերացումները կենդանաբանության մեջ, կարելի է եզրակացնել այն փաստից, որ նա շատ առումներով առաջ էր իր ժամանակի գիտնականներից մեկ ամբողջ դարով։ Բավական է նշել հետևյալ օրինակները. Արդեն 1766 թվականին Պալլասը մատնանշեց, որ կենդանիների և բույսերի խիստ տարբերակումը անհնար է, և զոոֆիտներին առանձնացրեց որդերի տեսակից։ 1772 թվականին նա խոսեց ընդհանուր նախահայրից սերտորեն կապված մի քանի տեսակների ծագման հնարավորության մասին. 1780 թվականին Պալլասը առաջինն էր, ով նշեց, որ որոշ կենդանիների, օրինակ՝ շների, ծայրահեղ փոփոխականությունը պայմանավորված է մի քանի առանձին տեսակներից նրանց ծագմամբ։ Այնուամենայնիվ, չնայած օրգանական աշխարհի պատմական զարգացման մասին գաղափարների զարգացմանը, իր կյանքի վերջում Պալասը սկսեց ճանաչել տեսակների կայունությունն ու անփոփոխությունը։

Կենդանիներին նկարագրելիս Պալլասը օգտագործել է նրանց չափերի ճշգրիտ չափումների մեթոդը (1766 թվական) և ուշադրություն է դարձրել նրանց աշխարհագրական բաշխվածությանը (1767 թվական)։ Պալլասի աշխատությունը, որը հրատարակվել է լատիներեն, Ռուսաստանի կենդանական աշխարհի առաջին համակարգված նկարագրությունն է և ողջ ռուսական կենդանաբանական գիտության սկիզբը, թեև այս խոշոր գործը դեռ չի թարգմանվել ռուսերեն։

Պալասը նկարագրել է թռչունների 425, ձկների 240, կաթնասունների 151, հելմինտների 21 տեսակներ, ինչպես նաև երկկենցաղների, սողունների, միջատների և բույսերի բազմաթիվ տեսակներ[21]։

Երկրաբանության մեջ Պալլասը առաջինն է, ով գտել է երկրաբանական շերտերի հաջորդականության նշում (1777 թվական)։ Հարավարևելյան տափաստաններ կատարած ուղևորությունների ժամանակ նա նկատել է Կասպից ծովի նախկին բարձր մակարդակի հետքերը և բավականին ճշգրիտ բացահայտել նրա հնագույն ափերի մի մասը։

Պալլասը զգալի վաստակ ունի նաև գեղանկարչության ոլորտում։ Ղրիմի մասին նրա ստեղծագործությունների հրապարակումից հետո էր, որ շատ ականավոր հեղինակներ՝ Ս . Ս. Բոբրովը[27], Ի.Մ .Մուրավյով-Ապոստոլը։ Արդյունքում ռուս ընթերցողն առաջին անգամ իսկապես բացահայտեց Ղրիմը՝ մինչ այժմ անհայտ և թվացյալ գրեթե թշնամական, և ռուսական ազգային գրականությունը հարստացավ արժեքավոր գեղարվեստական նյութերով։

«...Պալլասի աշխատանքները դեռևս կազմում են Ռուսաստանի բնության և մարդկանց մասին մեր գիտելիքների հիմքը։ Աշխարհագրագետն ու ազգագրագետը, կենդանաբանն ու բուսաբանը, երկրաբանն ու հանքաբանը, վիճակագետը, հնագետը և լեզվաբանը անխուսափելիորեն դիմում են նրանց՝ որպես կենդանի աղբյուր, երբ նա բախվում է Ռուսաստանի բնության և ժողովուրդների հետ կապված հարցերի։ Նրա ճանապարհորդությունները իրենց ներկայացման մեջ մեծ ու փոքր, բայց միշտ գիտականորեն ճշգրիտ տվյալների լայն տեսականիի անսպառ աղբյուր են։ Բայց Պալլասը նաև ստեղծող էր տեսական ընդհանրացումների ոլորտներում. նրա նշանակությունը որպես տեսաբան, երկրաբան, ֆիզիկական աշխարհագրագետ և կենսաբան նույնիսկ ավելի բարձր և խորն է, քան սովորաբար պատկերված է այնպիսի քիչ ուսումնասիրված գիտելիքների ոլորտում, ինչպիսին պատմությունն է։ գիտության ժամանակակից ժամանակներում. Պալլասը դեռ մեր գիտակցության մեջ չի զբաղեցրել այն պատմական տեղը, որը համապատասխանում է իր իրական նշանակությանը։ Հավանաբար, ռուսական մշակույթի պատմության համար հատկապես կարևոր է թվում, որ Պալլասը իր հիմնական ընդհանրացումներն արեց՝ հիմնվելով ռուսական բնության, կյանքի և մեր երկրում բնակվող ցեղերի մնացորդների ուսումնասիրության վրա։ Մեր լեռների կառուցվածքը նրան տվել է ամբողջ երկրագնդին փոխանցված առաջին գիտական օրոգենետիկ հասկացությունների տվյալները։Ռուսական ֆաունայի ուսումնասիրությունը նրան հանգեցրեց կենդանաաշխարհագրական ընդհանրացումների, որոնք հիմք դրեցին կենդանաբանության մի ամբողջ ամբիոնի և անողնաշարավորների անատոմիայի այն տվյալներին, որոնք բոլորովին անսպասելի նոր նվաճում էին նրա ժամանակի համար։ Հնագիտության և ազգագրության, ֆիզիկական աշխարհագրության բնագավառում մենք ամենուր հանդիպում ենք նույն հատկանիշին՝ անկախ ընդհանրացնող աշխատանք մեր երկրի բնության և ժողովուրդների վերաբերյալ»[10]։

Ընտանիք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պալլասը երեք անգամ ամուսնացել է։

1767 թվականին, 26 տարեկանում, նա փաստացի ամուսնության մեջ է մտել գերմանացի գեներալի կնոջ հետ[28], ով ուներ դուստր, թողել է ամուսնուն և ուղեկցել Պալլասին Եվրոպական Ռուսաստանով և Ուրալով անցնող նրա արշավանքին։ 16 տարի անց զույգն ամուսնացավ, հարսանիքից երեք օր անց կինը մահացավ։

Դուստր - Ալբերտինա։ Նա ամուսնացել է 1800 թվականին ռուսական ծառայության գեներալ Վիմֆենի (կամ բարոն Վիմֆելդի, հունգարացի գեներալ[29]), ով մահացել է վերքերից Աուստերլիցի ճակատամարտից հետո, ֆրանսիական գերության մեջ 1807 թվականին Լյունեվիլ քաղաքում։ 1807 թվականից նա հաստատվել է Ղրիմում գտնվող P.S. Pallas-ի հետ[30]։ Պալլասի մահից հետո նա Բեռլինում ամուսնացավ Յոհան Ֆերդինանդ Շուլցեի հետ), որը մահացել է 1840 թվական

  • Թոռ - Վոլոդյա ապրում էր Բեռլինում։

1783 թվականին Սանկտ Պետերբուրգում Մարիա Էլիզաբեթ Գլանը, որը նրան ծնեց երեք երեխա, որոնք մահացան մանկության տարիներին։ Նրա հետագա ճակատագիրն անհայտ է։

1787 թվականին երրորդ ամուսնությունը կնքվեց Կարոլինի հետ (Կատարինա Իվանովնա Պոլման; գերմ.՝ Katharina Pollmann )[31], ով Պալլասից շատ փոքր էր, նրանից երեխաներ չուներ, դստեր՝ Ալբերտինայի հետ ուղեկցում էր նրան 1793-1794 թվականների հարավային ճանապարհորդությունների ժամանակ և նրա հետ հաստատվում Ղրիմում, նույնպես անհաջող էր. երիտասարդ կինը. Պալլասին մեծ վիշտ բերեց և չցանկացավ նրա հետ վերադառնալ Բեռլին։ 1810 թվականին Պ. 1810 թվականին Պ. Ս. Պալասի հետ Բեռլին են մեկնել նրա դուստրը ՝ Ալբերտինան և նրա որդին ՝ Վոլոդյան։

Անդամակցություն կազմակերպություններին

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1763 թվական- Հռոմի բնագետների ակադեմիա

1764 թվական - Լոնդոնի թագավորական ընկերություն

1766 թվական- Սանկտ Պետերբուրգի Գիտությունների և արվեստների կայսերական ակադեմիան

1767 թվական - Կայսերական ազատ տնտեսական ընկերություն

1790 թվական - Փարիզի գիտությունների ակադեմիա (օտարերկրյա անդամ)

Ազգանունների անունները և արտասանությունը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պ. Ս. Պալլասը ակադեմիկոսների կենտրոնում, 1784 թվական

Գերմանական քերականության կանոնների համաձայն՝ գերմանական ազգանուններում շեշտը դրվում է առաջին վանկի վրա՝ Պիտեր Սիմոն Պալլաս, իսկ ռուսերեն տարբերակում՝ Պետեր-Սիմոն Պալլաս, այն հաճախ դրվում է երկրորդ վանկի վրա[32][33]։

Հիշողություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կենդանիների և բույսերի շատ տեսակներ ռուսերեն կամ այլ լեզուներով կոչվում են Պալլասի անունով։ Դրանցից մի քանիսը թվարկված են ստորև.

Կենդանիներ

Կակղամորթներ

Սողուններ

Կաթնասուններ

  • Ochotona pallasi Gray, 1867 — պալլասյան կամ մոնղոլական ծվծվիկ (անգլ.՝ Pallas's pika),
  • Մանուլ (երկրորդ անվանումը՝ «պալլասյան կատու»)

Թռչուններ։

Հանծոներ[35]։

  • Cyphon pallasi Jablokoff-Khrzorian, 1911 — միջատների դաս, Մերձբալթիկայի օլիգոցեն
  • Mactra pallassii Baily, 1858 — երկփեղկանի կակղամորթների դաս, Ուկրաինայի միոցեն
Բույսեր

Բույսերի տեսակներ։

  • Erysimum pallasii (Pursh) Fernald
  • Hyacinthella pallasiana (Steven) Losinsk
  • Lonicera caerulea subsp. pallasii (Ledeb.) Browicz
  • Malus orientalis (Uglitzk.) ex Juz.
  • Pinus pallasiana D.Don
  • Ranunculus pallasii Schltdl

Տեղանուններ և այլ առարկաներ

Պալլասը առաջին գիտնականն էր, ով ուներ իր անունով ռուսական նավ։ Պալլասի կողմից կազմված հողերի հետազոտության մանրամասն հրահանգները նպաստեցին Գ.Ա.Սարիչև - Ի.Ի.Բիլինգսի արշավախմբի հաջողությանը, ով նրանց նավերից մեկին անվանեց «Պալլաս»[37]։

Բացի այդ, Պալլասի անունը հետևյալն է։

  • ակտիվ ( ժայթքումներ 1843, 1846, 1924) հրաբուխ[38] ( բացարձակ բարձրություն՝ 993 մ, ճապոնական անվանումը՝ Շիրոկեմուրի ) Կետոյ կղզում, Կուրիլյան կղզիների լեռնաշղթայում,
  • լեռ Հյուսիսային Ուրալի հարավային մասում, Ուրալյան լեռների առանցքային շերտում, Դենեժկին Կամեն լեռնազանգվածից արևմուտք, Սվերդլովսկի մարզի Սեվերուրալսկին ենթակա տարածքում ( 60°27′ հս․ լ. 59°13′ ավ. ե.HGЯO բացարձակ բարձրություն 1337 մ)[39],
  • Պալաս լեռը Յաբլոնովի լեռնաշղթայի վրա ( 52°07′17″ հս․ լ. 113°01′42″ ավ. ե.HGЯO ), Համաշխարհային ջրբաժան կետ աշխարհի երեք խոշոր գետերի՝ Ամուրի, Ենիսեյի և Լենայի ավազանների համար:, և, համապատասխանաբար, երկու զույգ օվկիանոսային ավազաններ՝ Ատլանտյան օվկիանոսը՝ Արկտիկայի հետ և Խաղաղ օվկիանոսը՝ հնդկականով։ Հարաբերական բարձրությունը 1236 մ է։ Բնության հուշարձանը ստացվել է 1983 թվականին և հետաքրքրություն է ներկայացնում կրթական զբոսաշրջության համար[40]։
  • թերակղզին Կարա ծովի Խարիտոն Լապտեւի ափին,
  • առագաստը Նոր Գվինեայի ափերի մոտ,
  • հայտնաբերված առաջին քարե-երկաթե երկնաքարը և Ռուսաստանի տարածքում հայտնաբերված առաջին երկնաքարը՝ Pallas Iron
  • Երկաթե քարե երկնաքարերի տեսակը՝ Պալազիտ,
  • Պալլասի կառուցվածքը երկրաբանական կառույց է Սև ծովի շելֆում, նավթի և գազի առումով խոստումնալից։ Գտնվում է Ուկրաինայի և Ռուսաստանի տարածքային ջրերի սահմանին.
  • խառնարան Լուսնի տեսանելի կողմում։
  • փողոց Բեռլինում, 2001 թվականից ի վեր Պալլասի պատվին Պալասեում անվանումը կրում է այս փողոցում գտնվող բնակելի շենքը,
  • քաղաք և երկաթուղային կայարան Պալլասովկա[41] ( Պալասովսկի շրջան, Վոլգոգրադի մարզ ),
  • փողոց Նովոսիբիրսկում,
  • փողոց Վոլգոգրադի Կրասնոարմեյսկի շրջանում։
  • փողոց Սիմֆերոպոլում[42]

Մատենագիտություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գրքի երկրորդ հատորի վերնագիրը գերմաներեն «Reise durch verschiedene Provinzen des Rußischen Reichs» («Ճամփորդություն ռուսական պետության տարբեր գավառներով») (1773 թվական)

Որպես բանասեր՝ Պալասը խմբագրել է (Սանկտ Պետերբուրգ, 1786-1789 թվականներին, 2 մասից)։ Նա նաև խմբագրել է բնական պատմության ամսագրի առաջին հատորը (վեց համար) (1767-1770 թվականներին)։

Պալլասի ամենակարևոր գործերը ներառում են․

Գրքի առաջին մասի տիտղոսաթերթ «Icones Insectorum praesertim Rossiae Sibiriaeque peculiarium» (1781թվական)
  • Infestis viventibus infra viventia. Լուգդունի Բատավորում` Տ. Հաակ, 1760 թվական 62 էջ - Ատենախոսություն, հրատարակված Լեյդեն քաղաքում։
  • «Elenchus zoophytorum, sistens generum adumbrationes generaliores et specierum cognitarum succinctas նկարագրություններ, cum selectis auctorum synonymis» (Հագա (Դեն Հաագ)։ վան Քլիֆ, 1766 թվաական)։
  • «Miscellanea zoologica, quibus novæ imprimis atque obscuræ animalum species describuntur et observationibus iconibusque illustrantur» (Հագա, 1766թվական)։
  • «Spicilegia zoologica» (Բեռլին, 1767-1777 թվականներին)։
  • «Lyst der Plant-Dieren, bevattende de algemeene schetzen der geslachten en korte beschryvingen der bekende zoorten» (Ուտրեխտ։ van Paddenburg & van Schoonhoven, 1768 թվական)։
  • «De ossibus Sibiriae fossilibus, craniis praesertim Rhinocerotum atque Buffalorum, դիտարկումներ» («Novi Commentarii Academiae Scientiarum Imperialis Petropolitanae», XIII, Սանկտ Պետերբուրգ, 1768թվական)։
  • «Naturgeschichte merkwürdiger Thiere» (Բեռլին, 1769-1778թվականներին)։
  • «Dierkundig mengelwerk, in het welke de nieuwe of nog duistere zoorten van dieren, door naauwkeurige afbeeldingen, beschryvingen en verhandelingen opgehelderd worden» (Ուտրեխտ։ van Paddenburg & van Schoonhoven, 1770):
  • «Reise durch verschiedene Provinzen des Russischen Reichs» (Սանկտ Պետերբուրգ, 1771-1801 թվականներին)։
  • «Merkwürdigkeiten des Morduanen, Kasaken, Kalmücken, Kirgisen, Baschkiren եւ այլն»։ («Մորդովացիների, ղազախների, կալմիկների, կիրգիզների, բաշկիրների և այլնի տեսարժան վայրերը», Ֆրանկֆուրտ և Լայպցիգ, 1773-1777, 3 հատորով):«Ֆլորա Ռոսիկա» (Սանկտ Պետերբուրգ, 1784-1788, 2 մասից)։
  • «Observations sur la formation des montagnes et sur les changements arrivés au Globe, particulièrement à l'Empire de Russie» («Acta Academiae Scientiarum Imperialis Petropolitanae», Սանկտ Պետերբուրգ, 1777 թվական)։
  • «Novae species Quadrupedum e Glirium ordine» ( Էրլանգեն, 1778թվական)։
  • «Mémoires sur la variation des animaux» («Acta Academiae Scientiarum Imperialis Petropolitanae», Սանկտ Պետերբուրգ, 1780 թվական)։
  • «Մոսկվայում գտնվող բույսերի կատալոգ Նորին Գերազանցություն Փաստացի պետական խորհրդականի և հայտնի բարերար Պրոկոֆի Ակինֆիևիչ Դեմիդովի կայսերական մանկատան պարտեզում, կազմված Սանկտ Պետերբուրգի ակադեմիկոս Պ. Ս. Պալլասի կողմից» (Սանկտ Պետերբուրգ, 1781 թվական)։
  • «Icones Insectorum praesertim Rossiae Sibiriaeque peculiarium» (Erlangen, 1781-1806, 4 հրատարակություններում):շ
  • «Tableau physique et topographique de la Tauride» («Nova Acta Academiae Scientiarum Imperialis Petropolitanae», X, Սանկտ Պետերբուրգ, 1792)
  • «Bemerkungen auf einer Reise in die südlichen Statthalterschaften des Rußischen Reichs in den Jahren 1793 und 1794» (Լայպցիգ, 1799-1801) և «Ճամփորդություններ Ռուսական կայսրության հարավային գավառներով» (Լոնդոն, 1802 թվական ., 2 հատորով. «Դիտարկումներ արված ռուսական նահանգի հարավային նահանգներ կատարած ուղևորության ժամանակ»)(անգլերեն) .
    Երկրորդ գրքի վերնագիր «Ֆլորա Ռոսիկա» (1788 թվական)
  • «Species Astragalorum descriptae et iconibus coloralis illustraae» Архивная копия -ում (Լայպցիգ, 1800)։
  • «Illustrationes plantarum imperfecte vel nondum cognitarum» (Լայպցիգ, 1803)։
  • «Ռոսո-ասիական կենդանաբանական»(Լատիներեն) 3 հատորով. SPb.: Էդ. Գիտությունների ակադեմիա, 1811 թ. Հատոր 1, հատոր 2, հատոր 3 .

Թարգմանություններ ռուսերեն

  • «Ուղևորություն ռուսական պետության տարբեր գավառներով» (Սանկտ Պետերբուրգ, 1773-1788 թվականներին, առաջին մասը լույս է տեսել երկրորդ հրատարակությամբ 1809 թվական)։
  • «Ռուսական պետության բույսերի նկարագրությունը իրենց պատկերներով» (Սանկտ Պետերբուրգ, 1786, վերահրատարակվել է Տոբոլսկի Կորնիլիևի տպարանում 1792 թվական)։
  • «Բոլոր լեզուների և բարբառների համեմատական բառարաններ, հավաքված Ամենաբարձր կայսրուհի Եկատերինա II- ի աջ կողմից» (Սանկտ Պետերբուրգ, 1787-1789 թվականներին, երկու հատորով; երկրորդ հրատարակությունը լույս է տեսել չորս հատորով «Համեմատական» վերնագրով. բառարան բոլոր լեզուների և բարբառների, դասավորված այբբենական կարգով» 1790-1791 թթ.):
  • «Տաուրիդ շրջանի համառոտ ֆիզիկական և տեղագրական նկարագրությունը» (Սանկտ Պետերբուրգ, 1795)։
  • «Ղրիմի վայրի բույսերի ցուցակ» (1797 թվական; տեղական ֆլորայի 969 տեսակների նկարագրություն)։
  • P. S. Pallas-ի գիտական ժառանգությունը. Նամակներ. 1768-1771 թթ / Կոմպ. V. I. Օսիպով. Պեր. նրա հետ. V. I. Osipova և G. I. Fedorova: - Սանկտ Պետերբուրգ. Ֆիլ. Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի արխիվ. - Սանկտ Պետերբուրգ. Թիալիդ, 1993 թվական
  • Հիշատակարան կենդանիների փոփոխականության մասին(չաշխատող հղում) (Թարգմանել է ֆրանսերենից և հրատարակության է պատրաստել Ա. Վ. Սամոկիշը) // Պատմ. - կենսաբանական. հետազոտություն - 2011 թ. - T. 3. - 3-ում։

Ռուսերեն լույս են տեսել նաև Պալլասի որոշ այլ հոդվածների և ստեղծագործությունների թարգմանություններ[43]։

Հրապարակումների էլեկտրոնային պատճենները

Պալասի ստեղծագործությունների 16 փաստաթուղթ գտնվում է Ֆրանսիայի Ազգային գրադարանի Архивная копия Gallica տվյալների բազայում․

«Ճամփորդություններ...» ութ հատորների էլեկտրոնային օրինակները ֆրանսերեն լեզվով - Ռուսաստանի պետական գրադարանիԱրխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine

«Ճամփորդություն ռուսական պետության տարբեր գավառներով» գրքի առաջին մասի վերատպումը գերմաներեն՝ Դիտմար Հենզեի առաջաբանով, հասանելի է Ուոլթեր Ռիդի կենսահամակարգային բաժնի(չաշխատող հղում)։ (անհասանելի հղում), Ուոլթեր Ռիդ բանակի հետազոտական ինստիտուտ, ԱՄՆ։

«Reise durch verschiedene Provinzen des Russischen Reichs»: Էրսթեր Թեյլ. ( 1771 թվական ) ( 1967 թվական վերահրատարակություն, Akademische Druck- und Verlagsanstalt, Գրաց, Ավստրիա).

Բացի այդ, ռուսերեն լեզվով հետևյալ հրատարակությունների տեքստերը հասանելի են «Արևելյան գրականություն - Միջնադարյան տեքստերի գրադարան»Արխիվացված 2006-10-22 Wayback Machine

  • Pallas P. S. Ճանապարհորդություն ռուսական պետության տարբեր գավառներով // Ռուսաստանը 18-րդ դարում. օտարների աչքերով. - Լ։ Լենիզդատ, 1989 թվական
  • Պալաս Պ. նրա հետ.; Rep. խմբ. Բ. Վ.Լևշին; Կոմպ. Ն.Կ.Տկաչևա. - Մ.: Նաուկա, 1999 թ . — 246 էջ.

և նաև «Սիմբիրսկի շրջանի հնություններ» կայքում.

Նամակներ և զեկույցներ, որոնք գրվել են P. S. Pallas-ի կողմից 1768-1769 թվականներին։ Վոլգայի շրջանով ճանապարհորդելիս։ — Архивная копия վրա (Քաղվածքներ հավաքածուից. The Scientific heritage of P. S. Pallas. Letters. 1768 - 1771 / Կազմել է V. I. Osipov. Գերմաներենից թարգմանել է V. I. Osipov and G. I. Fedorova. - St. Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի արխիվի մասնաճյուղ - Սանկտ Պետերբուրգ։ Թիալիդ, 1993 թվական)։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Encyclopædia Britannica
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 ՎԱԳԹԱ նախկին անդամներ
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Исаев Ю. Н. Чувашская энциклопедия (ռուս.) — Чувашское книжное издательство, 2006. — 2567 с. — ISBN 978-5-7670-1471-2
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Deutsche Nationalbibliothek Record #118591371 // Gemeinsame Normdatei (գերմ.) — 2012—2016.
  6. ↑ Агеенко, Ф. Л. Собственные имена в русском языке: Словарь ударений. — М.: Изд-во НЦ ЭНАС, 2001. — С. 227. — ISBN 5-93196-107-0
  7. ↑ 7,0 7,1 Колчинский, 2014
  8. ↑ Pallas Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով: — Правильное произношение фамилии
  9. ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 9,12 9,13 Кеппен Ф. П. Паллас, Петр Симон // Русский биографический словарь: В 25 т., 1896—1918 / под наблюдением А. А. Половцова. — С.-Петербург: Императорское Русское Историческое Общество. Типография И. Н. Скороходова. — Т. 13. Павел — Петрушка. — С. 153—162. — 711 с.
  10. ↑ 10,0 10,1 Вернадский В. И. Очерки по истории Академии наук // Труды по истории науки в России / Сост. Бастракова М. С., Неаполитанская В. С., Фирсова Г. А. — М.: Наука, 1988. — С. 223—224. — 404 с. — ISBN 5-02-003321-9 «Архивированная копия». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 11,8 Маракуев, 1877
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Маракуев, 1877, էջ 8
  13. ↑ Маракуев, 1877, էջ 7
  14. ↑ Зоологический журнал. 1964. Том 43. С. 264.
  15. ↑ Райков Б. Е. Русские биологи-эволюционисты до Дарвина. Материалы к истории эволюционной идеи в России. Т. I. М.—Л.: 1951. С. 47-48, 67.
  16. ↑ «Free-time — Паллас Пётр Симон». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 4-ին. Վերցված է 2006 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
  17. ↑ Райков Б. Е. Русские биологи-эволюционисты до Дарвина… С. 48.
  18. ↑ От հին հունարեն՝ φύσις — природа.
  19. ↑ Путешествие по разным провинциям Российской империи / государства: В 6 т. СПб.: ИАН: Ч. 1. 1773; Ч. 2. Кн. 1.(1770 г.). 1786.; Ч. 2. Кн. 2 (1770 г.). 1786.; Ч. 3. Пол. 1 (1772—1773 г.) 1788; Ч. 3. Пол. 2 (1772—1773 г.).1788; Атлас, 1788 ; 2-е издание. СПб.: ИАН, 1809.
  20. ↑ {{{վերնագիր}}}. Ստուգված է
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 {{{վերնագիր}}}. Ստուգված է
  22. ↑ «Метеориты». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) (Ստուգված է 26 Մայիսի 2009)
  23. ↑ Название «палласово железо» было присвоено метеориту Эрнстом Хладни в 1794 году.
  24. ↑ Կաղապար:Источник/РБСПбк
  25. ↑ «Полякова О.А., Чегутаева Л.Ф. Летопись города-курорта Пятигорск. Раздел 1. – Ставрополь: Графа, 2012- с., ил» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2018 թ․ ապրիլի 17-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 1-ին.
  26. ↑ Полный перечень печатных трудов Палласа на немецком, французском, английском и латинском языках с подробными заглавиями всех изданий был приведён Ф. П. Кёппеном в «Журнале Министерства народного просвещения» (апрель 1895, с. 386—437).
  27. ↑ Люсый А. П. Крымский текст в русской литературе. — СПб.: Алетейя, 2003. — С. 38—126; Минчик С. С. Грибоедов и Крым. — Симферополь: Бизнес-Информ, 2011. — С. 183—186.
  28. ↑ Имя этой женщины не сохранилось.
  29. ↑ Wendland F. Peter Simon Pallas (1741—1811): Materialien einer Biographie. Berlin: W. Gruyter, 1992. P. 298
  30. ↑ Маракуев В. Петер Симон Паллас: его жизнь учёные труды и путешествия. М.: А. А. Тарлецкий, 1877. C. 21.
  31. ↑ Wendland F. Peter Simon Pallas (1741—1811): Materialien einer Biographie. Berlin; N.Y.: W. de Gruyter, 1991. 1208 s. (Veröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin; Bd. 80)
  32. ↑ Словарь трудностей произношения и ударения в современном русском языке. М.: Литрес, 2017. C. 316.
  33. ↑ Пётр Симон Палла́с Արխիվացված 2019-03-24 Wayback Machine — имя и ударение в БРЭ.
  34. ↑ Чхиквадзе В. М., Бакрадзе М. А., 2002. Новый подвид сухопутной черепахи из Дагестана. Труды Института Зоологии. 21. Тбилиси. С.276-279.
  35. ↑ Крымгольц Г. Я., Крымгольц Н. Г. Имена отечественных геологов в палеонтологических названиях / Российская академия наук; Палеонтологическое общество. — Санкт-Петербург, 2000. — C. 90—91. — 139 с.
  36. ↑ Александр Андреевич Бунге, наводя систематический порядок в этой группе растений, часть видов, описанных Палласом, отнёс в новый род — Петросимония, тем самым увековечив имя Петра Симона Палласа, намекая на причины возникновения видовых эпитетов. Так и растёт по солонцам южной Сибири Петросимония трёхтычиночная, ставшая средством в идейном противоборстве двух ботанических титанов. (Из книги «Арабески ботаники» А. Н. Куприянова (2003).)
  37. ↑ Каланов Н. А. (2000—2011). «Доброе дело «Разбойника»». Имена кораблей. Морская библиотека Каланова. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 8-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
  38. ↑ Вулкан Палласа 990 м
  39. ↑ Постановление Правительства Российской Федерации от 19 марта 2001 г. «О присвоении имён А. Гумбольдта, И. И. Лепёхина и П. С. Палласа географическим объектам в Пермской и Свердловской областях».
  40. ↑ {{{վերնագիր}}}.
  41. ↑ В Палласовке установлен памятник Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով: великому путешественнику
  42. ↑ «О присвоении наименований элементам улично-дорожной сети в муниципальном образовании городской округ Симферополь Республики Крым» (PDF). Симферопольский городской совет. 2020 թ․ դեկտեմբերի 22. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
  43. ↑ См. их перечисление в статье Н. В. Бойко и Н. К. Ткачёвой «Пётр Симон Паллас на русском языке»(չաշխատող հղում), подготовленной в качестве введения к изданию: Паллас, П. С. Наблюдения, сделанные во время путешествия по южным наместничествам Русского государства / Пер. с нем.; отв. ред. Б. В. Левшин; сост. Н. К. Ткачёва. — М.: Наука, 1999. — 246 с.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պյոտր Սիմոն Պալլաս» հոդվածին։
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պյոտր Սիմոն Պալլաս» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Պյոտր_Սիմոն_Պալլաս&oldid=9767099» էջից